‘Als je anderen voor je laat denken betekent dat de dood van de samenleving.’ László Nemes over Sunset

Door: Charlotte van Zanten

In 2015 nam de Hongaarse regisseur László Nemes ons mee naar de in de schaduw gehulde barakken van Auschwitz in Son of Saul. Met zijn nieuwe film Sunset, opnieuw een beklemmend lesje geschiedenis, gaan we verder terug in de tijd: naar het zonovergoten Oostenrijk–Hongarije van begin 20ste eeuw. We volgen Irisz Leiter, een jonge vrouw die na een jeugd in een pleeggezin in Wenen terugkeert naar haar geboorteplaats Boedapest. Ze wil werken bij het toonaangevende hoedenbedrijf dat haar ouders ooit oprichtten voordat ze omkwamen bij een geheimzinnige brand. Het familiebedrijf draagt nog altijd de naam Leiter, en hoewel het nu gerund wordt door een gewiekste zakenman, wil ze er dolgraag deel van uitmaken.

Al snel leert Irisz dat ze een broer had, maar wie hij is en waar hij verblijft wordt omhuld door mysterie en duisternis. Ze start een zoektocht, maar iedere vraag die ze stelt wordt in raadselen beantwoord, en iedere deur die ze opent wordt net zo snel weer in haar gezicht dichtgeslagen. Het zachte, stoffige zonlicht en de verfijning en weelde van de extravagante hoeden en de clientèle van het bedrijf worden overschaduwd door de onheilspellende sfeer van een staat die op instorten staat.

Actrice Juli Jakab, die ook in Son of Saul speelde, deed auditie voor de rol van Irisz Leiter samen met duizend andere meiden. ‘Het castingbeleid van Béla Tarr’, zegt regisseur László Nemes, die zijn carrière begon als Tarrs regieassistent. We spreken hem op het filmfestival van Rotterdam. ‘Je gaat de straat op en ziet iedereen, en soms kom je bij iemand terug. Niet omdat je niets beters kon vinden, maar omdat je je onderweg realiseert dat ze er altijd al was.’ En hoe! Jakab heeft een gezicht waarin het licht én het donker reflecteren. Haar personage is een metafoor voor de onstuimigheid van Europa aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. Nemes: ‘Die rol kun je niet spelen, alleen belichamen.’    

Je presenteerde Sunset aan het festivalpubliek als een film over ‘de zelfmoord van Europa’. Wat is de parallel tussen het Europa in Sunset en het Europa van nu?

‘Als je de woorden ‘de zelfmoord van Europa’ gebruikt, gaat het direct over het Europa van nu. Toen ik bezig was met het scenario van Sunset – nog voordat Son of Saul bestond - werd ik gedwongen om terug in de tijd te gaan, naar de geboorte van de vorige eeuw. Ik wilde een film maken over een jonge vrouw op dat overgangsmoment. Het lot van Irisz weerspiegelt dat van Europa, want ik kon niet begrijpen waarom Europa ten onder ging. Waarom vernielde Europa zichzelf op het hoogtepunt van haar beschaving met twee wereldoorlogen? Dat was het uitgangspunt. Ik probeerde me te verplaatsen in deze enorm verfijnde, ontwikkelde wereld. Het was een tijd van grote beloften, maar tegelijkertijd voelde je binnen de samenleving iets knagen dat het naar de vernieling zou brengen.’

We hebben het verlangen om alles waaraan we bouwen op een net zo weelderige manier weer te vernielen

‘Ik denk dat krachten als optimisme en illusie en bouwdrang onlosmakelijk verbonden zijn met krachten die alles kapot maken. In zekere zin gaat Sunset over het verlangen om alles waaraan we bouwen op een net zo weelderige manier weer te vernielen. En dat lijkt op de atmosfeer van het Europa van nu. Maar uiteindelijk is het eerder metafysisch dan politiek. Ik ben ervan overtuigd dat het universele krachten zijn, en dat is waar ik het over wilde hebben.’

De hoeden in de film zijn prachtig. Waar staan ze voor?

‘Hoeden waren toen het toonbeeld van vakmanschap en verfijning, en die verfijning zat hem in de details. Ze werden volledig gepersonaliseerd. Ze symboliseerden de geraffineerdheid van de samenleving en de codes waarmee werd gewerkt. Achter die hoeden ging een illusie schuil. Ik wilde weten wat ik zou vinden als ik dat zou onderzoeken.’

 

Waarom koos je een vrouwelijk personage voor dit verhaal? In Son of Saul was het een man.

‘Ik wilde spelen met vrouwelijke en mannelijke essenties. Ik weet dat het tegenwoordig heel hip is om vrouwen tegen mannen op te zetten, maar ik ben met name geïnteresseerd in een humanistische benadering. Die twee essenties komen samen in één persoonlijkheid, ik wil ze niet uit elkaar trekken. Je zou kunnen stellen dat dit een verhaal over een doppelgänger is.’

Oke….

‘Ik wil geen grote openbaring teweegbrengen, maar het verhaal vanuit die optiek bekijken kan een interessante laag toevoegen.’

Ik deed vooral mijn uiterste best om Sunset überhaupt te begrijpen.

‘Deze film heeft tijd nodig. Het is niet een film om direct te begrijpen. Je hebt tien dagen nodig. Of een jaar.’ 

Deze film heeft tijd nodig. Het is niet een film om direct te begrijpen

Ik dacht dat het je intentie was me juist niet alles te laten begrijpen. Net als Saul volgen we Irisz op de voet. Ik wás Irisz. En Irisz had zóveel vragen en bijna geen van die vragen werd beantwoord. Het was een nachtmerrie.  

‘Sommige vragen worden wel beantwoord! Maar je hebt gelijk, verwarring was het uitgangpunt. Irisz kan de wereld waaraan ze onderworpen wordt niet begrijpen. Haar verleden, haar situatie, haarzelf. Je verdwaalt samen met haar in een labyrint en er is geen stuk informatie waardoor alles op zijn plaats valt. Je moet je mee laten nemen naar het onderbewuste van de film, en misschien - een maand of jaren later - komt er iets uit.’

‘De subjectieve beleving van het leven is ondergeschikt in cinema. In het echte leven is het onmogelijk om een compleet overzicht te hebben van een situatie. Je deelt tijd en ruimte namelijk maar met één personage. Daarom zitten er in Sunset bijvoorbeeld geen top shots. Ik maak gebruik van andere kanalen.’

Kanalen zoals het geluid, dat uit balans lijkt?  

‘Ja! Geluid is een facet waar de meeste filmmakers verschrikkelijk conservatief mee omgaan. Dat komt door de invloed van televisie. Het publiek wordt misbruikt; ze zijn altijd veilig. Er is nooit eens een overlappende dialoog en door het geluid te mixen laat de maker duidelijk horen waar zijn prioriteit ligt. In Sunset is dat niet zo. Dat is een uitdaging. Je bent haar. Je zit ín haar.’

Je klinkt niet erg hoopvol over de filmindustrie.

‘Dit is een tijd van paniek. Cinema heeft een ontwikkeling doorgemaakt die haar geen goed heeft gedaan. Ze ging van dapper, open en uitdagend naar vreselijk conservatief. Film is een producers business geworden. Het vermomt zich als auteurscinema, maar dat is bedrog. Er wordt gepretendeerd dat iedereen vrij is, maar onderhuids ligt een enorme spanning. Het is de grootste paradox. We leven in een eeuw waarin wordt gezegd dat alles mogelijk is, maar eigenlijk vernauwt alles. Mensen hebben het over diversiteit en de democratisering van film, maar dat is gewoon een excuus om nog meer onbeduidende troep te maken.’

Mensen hebben het over de democratisering van film, maar dat is een excuus om nog meer onbeduidende troep te maken

‘Ik wil terug naar de essentie van cinema van vijftig jaar geleden. In film moet je de taal van cinema ondervragen en bevragen. En het publiek uit hun comfortzone trekken. Anotonioni, Tarkovsky, Kurosawa: dat waren meesters die nooit iets voor lief namen. Ze kozen hun eigen pad. Dat bestaat tegenwoordig niet meer. Cinema moet voor zichzelf opkomen en het recht opeisen om het publiek uit te dagen.’ 

Wat wil je filmliefhebbers meegeven?

‘Wees vrij in de breedste zin van het woord. Hou je niet vast aan vooroordelen. Deze wereld heeft ons al te veel gedefinieerd. En ga niet op het Internet. Ik voel de aantrekkingskracht dagelijks, want het is als slechte drugs, maar het gaat je hoofd in. Sociale media wil onze hersenen vervangen door computers, maar het is de individuele ervaring die het leven zin geeft.’ 

Moeten ze dan ook alleen naar de film gaan?

‘Ja, dat is het beste. Er heerst momenteel een enorme metafysische angst en ontkenning van de dood. Dat is omdat we alle ervaringen die waardevol en betekenisvol zijn van ons afduwen, want die dingen vergen tijd, energie en bezinning. Maar als je anderen voor je laat denken betekent dat de dood van de samenleving.’

Er liggen twee smartphones voor je.

‘Ja… Ik heb er drie en ik haat mezelf erom.’  

---

Charlotte van Zanten studeerde literatuur in Amsterdam en Tokio en richtte in 2013 Roffa Mon Amour Film Festival op in Rotterdam. Daarnaast schrijft ze graag verhalen (over anderen) en ze verzamelt iconische filmmuziek van over heel de wereld op vinyl.