Le mépris: tussen gif en gekte

In Le mépris (1963) van regisseur Jean-Luc Godard, volgen we de Franse scenarist Paul (Michel Piccoli), die in ruil voor een dikke cheque het script herschrijft van een Odyssee-adaptatie. De Amerikaanse filmproducent Jeremy (Jack Palance) is namelijk niet tevreden over de gekozen insteek van de regisseur, Fritz Lang (Fritz Lang), en zoekt een nieuwe manier om het Oud-Griekse heldenepos te vertellen. Vergeet de Griekse goden en de Trojaanse oorlog: Odysseus’ tien jaar lange dwaaltocht van Troje naar zijn eiland Ithaka verdient een moderne invalshoek voor zijn eerste verfilming. Jeremy’s voorstel? De Odyssee gaat eigenlijk over een neurotische man, die moedwillig van huis bleef om bij de grillen van zijn vrouw weg te blijven. Modern? Zeker. Verfrissend? Mwah.

Dat we niet onder de indruk moeten zijn van deze interpretatie, blijkt uit het feit dat de ietwat onnozele Jeremy haar oppert. Dezelfde Jeremy die opzichtelijk smult en schokt van genot wanneer er naakte vrouwen in de opnames van Fritz Lang verschijnen. Toch is het deze Hollywoodcowboy die tamelijk soepeltjes zijn lasso om Pauls vrouw Camille (Brigitte Bardot) werpt, en zo de scheiding tussen de twee in gang zet. Niet dat Camille halsoverkop verliefd wordt, maar omdat Paul haar zo argeloos alleen laat met die gluiperd, raakt hij Camilles vertrouwen voorgoed kwijt.

Volgens regisseur Ira Sachs, wiens film Passages – ook over een liefdesdriehoek – vorige maand in première ging, zijn liefdesdriehoeken zo interessant omdat er altijd één iemand is die niet krijgt waar die naar verlangt. Noem het cynisme, maar volgens mij mag je van geluk spreken als er al één iemand is die krijgt waar die naar verlangt.

Volgens mij mag je van geluk spreken als er al één iemand is die krijgt waar die naar verlangt

Waarom dan toch die driehoek in stand houden als hij iedereen spiraalsgewijs het afvoerputje insleurt? Uit verzet tegen de samenleving? Uit wreed optimisme? Jouissance morbide wierp iemand in een driehoek ooit op: het ziekelijke genoegen dat je uit je eigen leed haalt. Zoiets als aan korstjes van een ongenezen wond pulken. Of zoals Paul en Camille: flirten met een ander in het bijzijn van je partner. Voor hen doet het er niet zoveel toe wie die ander precies is; waar het om gaat is wie het meeste zout kan strooien in de gapende wond van de relatie. Een herhaling van zetten waarvan beiden weten dat ze bovenal pijn oplevert, maar wier verrukking op de korte termijn de jeuk verjaagt. 

Het is liefde als ingestemde waanzin. En welk verstandig mens verlangt er nu niet zo nu en dan naar een beetje waanzin?

In Ira Sachs’ Passages waarschuwt minnaar Amad (Erwan Fale) de schuchtere Martin (Ben Whishaw) voor zijn ex Tomas (Franz Rogowski). ‘Je ziet het nog niet maar je bent ziek en zwak’, zegt hij, oftewel: niet opgewassen tegen de charmes van Tomas.

In het verleden was het gangbaarder om dit gedrag te begrijpen in termen van ziektes. Dat heeft iets geruststellends: wie ziek is, is niet volledig verantwoordelijk voor zijn daden. Ondertussen is er een voorkeur voor de term ‘giftig’, misschien om het diagnosticeren aan de experts over te laten. Maar het verschil tussen ziekte en gif is dat bijna iedereen nu volledig verantwoordelijk is voor zijn giftige gedrag. In plaats van te lijden aan een ziekte, zijn we nu zelf potentiële ziektekiem voor de ander. De ziekte die we aanrichten natuurlijk het trauma. 

In de natuur heeft vergif twee functies: je prooi onschadelijk maken, of jezelf beschermen tegen roofdieren. Gifslangen dienen via hun tanden een vergif toe waarmee de spieren van hun prooi verslappen en het bloed binnen een minuut verstroopt. Gifkikkers daarentegen scheiden een goedje uit over hun rug waardoor ieder roofdier dat hen aanvalt na een korte hallucinogene trip aan een hartstilstand bezwijkt. Sommige mensen likken deze kikkers in de hoop de trip te beleven zonder de dood te ervaren. Misschien ook een vorm van jouissance morbide.

Uithalen, straffen, vernederen of ghosten: het is allemaal toegestaan

Bij de mens is het verschil tussen aanval en verdediging, als het er al is, flinterdun. Schrijver Sarah Schulman betoogt in haar boek Conflict Is Not Abuse dat veel geweld ontstaat doordat iemand zichzelf in de eerste plaats als slachtoffer beschouwt en de ander als dader. De geweldpleger ziet kritiek of conflict als een aanval op de persoon, waardoor hij als een prooi in het nauw zijn eigen wrede reactie goedpraat. Uithalen, straffen, vernederen of ghosten: het is allemaal toegestaan. Zolang je het maar doet uit zelfbehoud, welteverstaan. 

Het probleem van een liefdesdriehoek is dat ieder lid zich op wisselende momenten in het nauw gedreven voelt. Wreedheid ligt op de loer. 

Neem bijvoorbeeld Jean-Luc Godard zelf. Naar verluidt gaat Le mépris deels over zijn huwelijk met Anna Karina, een Frans-Deense actrice en ster van de Nouvelle Vague. Het stel was nog maar net getrouwd toen ze elkaar al gek maakten met hun pesterijen. Zo vertelt schrijver Claire Hoogakker op de site van het Eye dat Godard ooit het huis uitging om sigaretten te kopen, en pas drie weken later thuiskwam. Op zijn eigen manier een kleine neurotische Odysseus dus, als we Jeremy moeten geloven, die eerder wegvlucht van de oorlog binnenshuis dan dat hij moest vertrekken naar eentje buitenshuis.