Met dissidenten en dwarsdenkers door het Turkse achterland

Emin Alpers Burning Days is een ijzingwekkende thriller gesitueerd op het Turkse achterland, waar de lokale normen en waarden botsen met de stadse officier van justitie Emre. De jonge officier is gestuurd om een ingewikkelde zaak te onderzoeken; het gebruik van grondwater zorgt op het platteland voor gigantische zinkgaten, maar de lokale bevolking gelooft niet in een verband en is Emre liever kwijt dan rijk. De weerstand van de bevolking doet qua spanning denken aan Amerikaanse plattelandsthrillers als Deliverance, maar Burning Days is daarnaast ook een ferme aanklacht tegen de eigen disfunctionele Turkse overheid, waar bureaucratie soms haaks staat op gezond verstand, seksualiteit botst met traditionele waarden en de grote stad mijlenver verwijderd lijkt van wat zich op het platteland afspeelt.

Burning Days windt geen er geen doekjes om en de overheid krijgt er flink van langs. Het gevolg: controverse. Het Turkse Ministerie van Cultuur en Toerisme vroeg een subsidie (plus rente) terug die eerder aan de film was gegeven. Officieel omdat het scenario te veel zou zijn aangepast, maar vanuit rechtse hoek klonk het bezwaar dat de film LGBTQI+-propaganda zou zijn – een waarschijnlijkere reden voor de ommezwaai van het ministerie.

De moeizame relatie met de overheid is symptomatisch voor de Turkse filmgeschiedenis

De moeizame relatie met de overheid is symptomatisch voor de Turkse filmgeschiedenis. Met recente Gouden Palm- en Beer-winnaars heeft het land zich definitief op de kaart gezet als filmland, en regisseurs als Nuri Bilge Ceylan (Once Upon a Time in Anatolia) en Fatih Akin (Gegen die Wand) laten zien mee te kunnen doen tussen de allergrootsten. Maar dit is niet de eerste keer dat de Turkse filmindustrie tot bloei komt – en ook zeker niet de eerste keer dat dit tot controverse leidt.

Metin Erksan
Zie bijvoorbeeld Dry Summer (1964) van Metin Erksan, een van de grote namen uit de Turkse filmgeschiedenis. In de film besluit een boer de rivier die op zijn grond ontspruit af te dammen om anderen water te ontzeggen. Zijn jongere broer en zijn geliefde – die niets te vertellen hebben – zien met lede ogen aan hoe man met zijn hebberigheid de levens van iedereen om hem heen verwoest. Dry Summer is een politieke allegorie verpakt als plattelandssprookje; een scherpe kritiek op het kapitalisme waar de spanning tussen traditie en moderniteit flink wordt opgevoerd. 

In Turkije werd de film verboden, maar Dry Summer won in Berlijn de Gouden Beer, nadat de producent de negatieven naar Duitsland smokkelde. Na het Europese succes leidde de film daadwerkelijk tot politieke hervormingen in Turkije. Geconfronteerd met de kracht van film, besloot de overheid om zich er vanaf dat moment steeds actiever mee te bemoeien. De concurrentie met Hollywood moest worden aangegaan, en de aandacht voor de artistiekere film uit eigen land verslapte juist. Erksan legde zich na het succes van Dry Summer enkel nog toe op commerciële films, waaronder de curiositeit Seytan, een Turkse remake van The Excorsist.

Het duurde meer dan dertig jaar voordat de Palm weer naar Turkije zou gaan

Yılmaz Güney
Filmmakers die in het westen furore maakten, hadden het in eigen land vaak zwaar. Een beroemd voorbeeld is de Gouden Palm-winst van Yol op het Filmfestival van Cannes in 1982. Regisseur Yılmaz Güney had het jarenlang aan de stok met de overheid wegens zijn portretten van de arbeidersklasse en de Koerdische cultuur. Hij belandde er zelfs voor in de gevangenis. Vanachter de tralies gaf hij collega-filmmaker Şerif Gören de regie over zijn nieuwste scenario: een verhaal over gevangenen die worden vrijgelaten, en er thuis achterkomen dat het leven misschien wel beter was ín de gevangenis dan daarbuiten. Güney bekeek de door Gören geschoten prent naar verluidt op een gevangenismuur, tot hij kans zag te ontsnappen en de film naar Zwitserland smokkelde om hem daar af te maken.

In eigen land werd Yol verboden: het gebruik van Koerdische taal, muziek en cultuur en het tonen van het loodzware leven op het Turkse platteland, stuitte de autoriteiten tegen de borst. De Turkse film stond door het succes op het filmfestival van Cannes weer even op de kaart, maar het duurde meer dan dertig jaar voordat de Palm weer naar Turkije zou gaan.

Het dikke pak sneeuw lijkt niet alleen het landschap maar ook de emoties van te bedekken

Nuri Bilge Ceylan
Regisseur Nuri Bilge Ceylan lijkt zich te spiegelen aan internationale giganten als Andrej Tarkovski en Abbas Kiarostami, maar heeft net zo goed verwantschap met voorgangers als Erksan en Güney. Zijn voortkabbelende films spelen zich doorgaans af in het achterland, waar de personages vaak in staat van verwarring doorheen bewegen. Neem zijn Gouden Palm-winnende film Winter Sleep(2014), waarin een gepensioneerde acteur een hotel runt vanuit centraal Anatolie, en het dikke pak sneeuw niet alleen het landschap maar ook de emoties van de personages lijkt te bedekken. De weergaloos in beeld gebrachte landschappen weerspiegelen de binnenwereld van zijn personages – en dat maakt Bilge Ceylan politiek gezien minder een bedreiging dan Emin Alper.

Net als bij Bilge Ceylan speelt het landschap in Alpers Burning Days een cruciale rol, maar hier richt het zich juist naar buiten: als een ‘microcosmos’ die de echte wereld weerspiegelt en de plek waar moderne opvattingen met traditionele cultuur botsen. Het landschap laat ook zien hoe kritiek de situatie is: de zinkgaten – die een reëel probleem vormen – symboliseren een cultuur van wegkijken van gigantische problemen. Dat Burning Days de autoriteiten vervolgens tegen de borst stuit, bevestigt vooral de noodzaak kunst te blijven maken op het scherpst van de snede, zoals dat in de Turkse filmgeschiedenis al lang gedaan wordt. Hoeveel weerstand dat ook oplevert.