Alex van Warmerdam over Borgman

Wat moeten we met Borgman, de meesterlijke nieuwe film van Alex van Warmerdam? Het titelpersonage, een man met een lange baard die zojuist zijn schuilplaats in het bos heeft ontvlucht, belt aan bij een villa. Er woont een jong gezin. Borgman krijgt de heer des huizes zo ver om hem en zijn handlangers als tuinmannen in te huren. Met ziekelijk genoegen en het nodige bloedvergieten ontregelt de bende het comfortabele bestaan van het gezin volledig. Borgman laat de kijker achter met buikpijn van het lachen, maar ook met een onduidelijk gevoel van naderend onheil. Wat is hier nu precies gebeurd?

In Cannes, waar Borgman als eerste Nederlandse titel sinds 1975 in de hoofdcompetitie draaide, bleek al dat iedereen zijn eigen betekenis in de film legt. De Franse distributeur die de film oppikte, liet zich zelfs door de verbaasde regisseur zelf niet afbrengen van zijn persoonlijke theorie: Borgman is God. 'Probeer het tegendeel maar eens te bewijzen,' zei hij tegen Van Warmerdam. Die gaf sportief toe dat er geen enkele reden is om het niet zo te zien. Want als er iets is wat Van Warmerdam niet wil zijn, is het een drammerige schoolmeester.

'In iets wat je maakt, komt buiten jouw wil altijd van alles terecht,' vertelt Van Warmerdam in zijn Amsterdamse kantoor. 'Daar doe je niets aan. Dat is overigens helemaal niet erg. Ik wil eigenlijk dat het allemaal niets betekent, maar op een manier dat het iets zou kunnen betekenen.'

De meestgehoorde interpretatie is dat in Borgman de Westerse arrogantie en welvaart afgestraft worden.
'Dat was helemaal mijn bedoeling niet. Er zit inderdaad een scène in de film waarin de vrouw zegt dat ze zich schuldig voelt over hoe goed ze het heeft. Maar soms ontstaat zo'n scène gewoon. Omdat ik dat zelf ook wel eens denk: God, wat hebben we het hier walgelijk goed, wat is het toch eigenlijk verschrikkelijk dat je leven wordt bepaald door waar je wordt geboren. Ik heb met die dialoog geen andere bedoeling gehad dan haar karakter inhoud te geven.'

Dat het gezin welgesteld is, komt alleen maar omdat ik in een groot huis wilde draaien

'Dat het gezin welgesteld is, komt ook alleen maar omdat ik in een groot huis wilde draaien. De Vrolikstraat in Amsterdam interesseert me niet. Dat is te klein en bedompt. Ik ben altijd op zoek naar een zekere schoonheid van ruimte.'

'Ik doe verder niets aanwijsbaars om een straf te rechtvaardigen. Die man doet toch gewoon zijn best en is lief voor de kinderen, zij schildert, ze doen niemand kwaad. Het is geen walgelijk gezin, het zijn normale mensen. Dat vind ik ook veel interessanter, dat het een willekeurige familie is.'

Maar die man is racistisch en agressief.
'Dat hij Borgman aan het begin in elkaar schopt, zit er alleen maar in om zijn vrouw een motief te geven om zich langzaam van hem af te keren.'

Dat had jij gewoon even nodig voor je verhaal.
'En dan deel je per ongeluk ook nog andere dingen mede. Zo werkt dat vaak. Dat is haast bijkomende schade, zou ik zeggen.'

Toch vond ik het opvallend dat er in moreel opzicht uiteindelijk weinig licht lijkt te zitten tussen het gezin en Borgmans bende.

'Dat komt ook omdat die bende uit vriendelijke mensen bestaat. Als ze iemand wurgen, is dat omdat het gewoon moet. De film begint met een zin: 'En ze daalden neer op aarde om hun gelederen te versterken.' Dat is één op één waar die bende mee bezig is: hun gelederen versterken. Het idee van de film is dat ze daar iets van maken. Ze spelen. En in die zin lukt het je niet om die bende aan het einde van de film te haten. Helemaal niet, het zijn best toffe gasten, toch? Ik geloof niet dat je ze sadisten kunt noemen.'

De mens is vrij om alles te bedenken, zelfs het meest weerzinwekkende. Dat is de enige echte vrijheid

Uit Cannes kwam anders het bericht dat je je door het werk van Markies de Sade hebt laten inspireren.
'Nee, dat is onzin. Ja, God, Jezus, hoe moet ik dat nou weer simpel uitleggen? Ik las ooit een interview met Luis Buñuel, waarin hij vertelt dat hij zo’n liefhebber is van De Sade, omdat die al die gorigheid opschrijft als een soort hommage aan de vrijheid van de geest. De mens is vrij om alles te bedenken, zelfs het meest weerzinwekkende, en niemand kan hem daarvan weerhouden. Dat is de enige echte vrijheid die een mens heeft. Dat had ik onthouden. Toen ik aan dit script begon, dacht ik: laat ik eens verder kijken in allerlei ongebruikte kamers van mijn geest.'

Wrede kamers.
'Ja. Als je schrijft, heb je blijkbaar toch een humane grens, die jou als vanzelfsprekend tegenhoudt. Voor Borgman probeerde ik over die grens heen te gaan. Dat heeft wel van alles tot gevolg gehad, maar de film is eigenlijk helemaal niet weerzinwekkend of afschuwelijk geworden. Mijn kinderen gaan naar van die horrorfilms: achter draaiende messen hangt een sleutel, en als je die sleutel niet pakt, ga je er helemaal aan. Dat is niets voor mij. Horror was alleen maar een aanknopingspuntje aan het begin van het schrijfproces.'

Speel je bewust met genrewetten? Borgman begint als thriller. Dat schept de verwachting dat in het tweede uur de lijntjes samenkomen en grote motieven duidelijk worden. Maar in het geval van Borgman komen er in het tweede uur lijntjes bij en worden motieven waziger.
'Ik kan geen genrefilms maken, omdat ik er geen studie van heb gemaakt en het ook niet zou willen. Ik tik er waarschijnlijk zo af en toe tegenaan. Ik ben in die zin erg onschuldig. Wat jij me nu vertelt, daar ben ik me helemaal niet zo bewust van. Nu de film af is, zie ik wel dat hij Hollywood-achtig begint, met veel actie, en dat het vervolgens een heel ander soort film wordt. De bende komt in een soort slaapstand, waardoor er ruimte ontstaat voor andere dingen. Dat is waarschijnlijk heel erg tegen de wetten van de genrefilm in. Maar zo denk ik helemaal niet.'

Het was mijn opzet om aan het einde niet alle lijntjes mooi aan elkaar te knopen

Ik kreeg het gevoel dat je meer geïnteresseerd bent in het mysterie dan in de oplossing.
'Dat was wel mijn opzet, om niets uit te kauwen en niet aan het einde alle lijntjes mooi aan elkaar te knopen. Dat gold al voor het script, en in de montage hebben we nog meer informatie weggehaald. Ik heb bij geen andere film zoveel weggesneden in de montage, zoveel structuur verwijderd. Borgman is mijn eerste suggestieve film.'

In sommige recensies lees je dan dat de film stuurloos is, of een 'warrig einde' heeft.
'De film heeft ook een warrig einde, maar dat is precies zo bedoeld. Belangrijk is dat ik, wanneer personages zich schijnbaar raadselachtig gedragen, wel een stevig idee heb waarom ze die dingen doen. Als je dat als maker niet hebt, krijg je echte onzin. Dan wordt het een slappe film, alternatieve underground, abstract geëxperimenteer. En dat wil ik niet maken.'

Fotografie: Eki Ukponmwan